Ewangelicy w Gorzowie
Gorzów Wielkopolski był jednym z pierwszych miast lokowanych (2.07.1257 r.) nad dolną Wartą. To miasto, zwane Landisberch Nova położone było na terenie Kasztelanii Santockiej, która jako wiano Konstancji – córki księcia Wielkopolskiego Przemysła I weszła w granice Brandemburgii. To położenie na skrzyżowaniu wodnych i lądowych szlaków komunikacyjnych, dawało dogodne warunki do rozwoju miasta, po niemiecku zwanego Landsberg, rozkwitającego dzięki pracy kupców i rzemieślników.
W Gorzowie luterański porządek kościelny wprowadzono w Dniu Wszystkich Świętych 1537 roku. Tego dnia w miejskim kościele farnym Marii Panny Rada Miejska z ówczesnym burmistrzem Janem Schede na czele opowiedziała się po stronie Reformacji i przyjęła sakrament Wieczerzy Pańskiej pod dwiema postaciami. Reforma kościelna, dzięki wsparciu margrabiego z Kostrzyna – Jana Hohenzollerna, została wprowadzona w niemalże całym regionie tzw. Nowej Marchii, będącej zaodrzańską częścią Brandenburgii. Pierwszym ewangelickim proboszczem Gorzowa i superintendentem gorzowskiego (landsberskiego) okręgu kościelnego był ks. Jerzy von Woltersdorf. Równolegle z kościołem luterańskim żywiołowo rozwijał się tu również kościół ewangelicko-reformowany, który od 1699 roku posiadał własną świątynię. Do roku 1945 ewangelicy stanowili zdecydowaną większość mieszkańców – 86.9% ludności miejskiego powiatu gorzowskiego (Landsberg) i 95.3% w powiecie ziemskim. W samym mieście luteranie użytkowali kilka kościołów, w tym obecną katedrę (gotycki kościół Mariacki oraz „Biały kościół”).
Po wojnie wszystkie kościoły ewangelickie zostały przejęte przez katolików. O skali tego zjawiska świadczy zapis na stronie internetowej katolickiej Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej „Rządy w administracji gorzowskiej przejął Ks. dr Edmund Nowicki… Zastał 134 parafie i placówki duszpasterskie, 243 kościoły i kaplice katolickie, z których tylko 155 nadawało się do sprawowania kultu… Do roku 1955 wyremontowano 88 kościołów i kaplic katolickich, 1202 kościoły i kaplice protestanckie przystosowano do potrzeb katolickich, postawiono 2385 krzyży przydrożnych i kapliczek.”
Ponieważ wszystkie poewangelickie kościoły w mieście zostały zabrane przez katolików, powojenne nabożeństwa luterańskie musiały odbywać się w kaplicy baptystów. Dopiero w 1963 roku gorzowskim luteranom przekazano zniszczony kościółek na nieczynnym cmentarzu komunalnym (dawnej stanowiący kaplicę cmentarza ewangelickiego parafii Marii Panny). Jest to budynek murowany z cegły, o formach historyzujących wybudowany u schyłku XIX wieku. W latach 1964-1965 został przystosowany do kultu religijnego. Zaliczany jest do ciekawszych budowli sakralnych ziemi gorzowskiej.
Budynek kościoła
Budowla kościoła, powstała pod koniec XIX wieku, ze względu na swoją architekturę zalicza się do ciekawszych sakralnych budynków na ziemi gorzowskiej. Zaprojektowana została w duchu historyzmu, nawiązującego do architektury romańskiej, cenionej w Niemczech u schyłku dziewiętnastego stulecia. Kościół o rzucie centralnym stanowi zwartą, dość ciężką bryłę. Potęgują to jeszcze, niższe od nawy, kruchta oraz boczna przybudówka o tylko nieco pochyłych, dwuspadowych dachach. Dla zrównoważenia sama nawa otrzymała wysoki i stromy, również dwuspadowy dach, zastosowano też licowanie ścian zewnętrznych białą cegłą klinkierową oraz okno rozetowe w szczytowej ścianie, co dodało lekkości. Fryz arkadowy na pozór wspiera dachy, nadając „romańskiego” charakteru, spaja całość i dodatkowo wysmukla sylwetkę kościoła.
Wnętrze nie nawiązuje do stylu, w jakim go wybudowano. Wysoko umieszczony rząd okien rozświetla wnętrze, a skontrastowanie białego tynku z ciemniejszą boazerią na tylnej ścianie nawy, powoduje, że wzrok kieruje się ku prostemu krzyżowi. Dzięki temu zabiegowi staje się on dominantą w tej bardzo współczesnej przestrzeni.
Ciekawymi elementami wyposażenia kościoła są ławki i misa chrzcielna (z 1791 r.), przywiezione w 1963 r. z rozebranego kościoła w Ludwikowicach Kłodzkich. Od 2013 roku w kościele działają organy firmy Kemper, będące darem luterańskiej społeczności dla gorzowskiej wspólnoty. 17 października 1993 r. w pobliżu kościoła odsłonięto tablicę pamiątkową, upamiętniającą mieszkańców miasta pochowanych na tym cmentarzu w latach 1831-1945.
Znani ewangelicy
W historię Parafii wpisały się osoby takiego formatu, jak Fryderyk Ernst Daniel Schleiermacher, czy też rzecznik pojednania polsko – niemieckiego, Kurt Scharf – przewodniczący Rady Ewangelickiego Kościoła w Niemczech (EKD) i Biskup Ewangelickiego Kościoła Berlina – Brandenburgii (EKBB). Z terenu dzisiejszej parafii gorzowskiej wywodził się (ur. w Przyborowie koło Słońska d.j Priebierow bei Sonnenburg) teolog Andreasa Knopke, który był pierwszym działaczem reformacyjnym w Rydze.
Nowa kaplica, zniszczona w 1945 roku, fot. Kurt Mazur